Кажуць, першай гэтую дзіўную пачвара ўбачыла ветеринарша Лізавета Трафімаўна Совенко, больш вядомая па мянушцы Сава. Пайшла за грыбамі па сваім запаведным месцах і выпадкова натыкнулася на партызанскую зямлянку, настолькі памятную, што зашчымела сэрца ў бабулькі. Падобнымі бункерамі, блиндажами і таемнымі схронами была ўся другая застава перакапана, многія яшчэ ацалелі, а гэтая абвалілася, і яма ўжо зарасла ядлоўцам. Месца тут диковатое, звярынае, мядзведзі даўно аблюбавалі круты, сухі увал і, каб бярлогаў не капаць, зімавалі ў партызанскіх бункерах. І кабаны ў марозныя месяцы сюды на адстой прыходзілі, у мшистом, забалочаным лагу або пасвіліся таксама наравілі ў зямлянкі залегчы. Раней паляўнічыя зімой часта ездзілі, з Бранска, Харкава, а то і з самога Кіева, а ў апошнія гадоў пятнаццаць мала хто зазіраў, так і дарогі зараснікі.
Прысела Сава на купіну, дзе калі‑то ўваход быў у партызанскую пральню, і ў гэты час у ельніку што‑тое ворохнулось, завуркатала. А потым быццам хто‑той паклікаў:
– Ба‑бэ‑бэ!
Прычым гнюсным голасам.
Напалохаць чым‑альбо бабку Саву было цяжка, асабліва ў родным бранскім лесе, ды да таго ж здалося, быццам гэта казёл адарваў вяроўку і ўгразаўся следам, бо таксама любіў па грыбы хадзіць. Сама ж прывучыла, калі яшчэ козленочком быў, і вось з таго часу, як толькі возьме кош, Сцёпка хутчэй яе ў лес: бяжыць наперадзе і ўсе добрыя збівае, а мухаморы жарэ, стервец. А як нажрется, ну проста дурань дурнем. З лесу прыйдзе, паўстане каля мытні і народ ў Расею не пускае. Варта, гарлапаніць, пярэднімі капытамі зямлю б'е – напэўна, здаецца яму, быццам ён звер магутны, з конь велічынёй. Свату ж, Тарасу Опанасовичу, і зусім праходу не дае: то як‑то на вароты загнаў, то нават на дах, які праязджаў міма трактара, а нядаўна ўсю яго машыну рагамі пабіў. Наркаман, адно слова, таму і браць не стала з сабой.
Прыгледзелася, і быццам бы на самай справе касматы казліны бок у елках мільгануў. У іншы б раз зламала хварасціну і прагнала, але тут подобрела ад якія нарынулі успамінаў юнацтва і паклікала буркліва:
– Сардэчна ўжо, Сцёпка, выходзь...
А казёл у адказ зноў як‑тое брыдка заблеял:
– Ба‑бэ‑бэ! Ды‑ай!
Нібы просіць што‑тое! І падалося, на дрэва палез – рогі на верхавіне мільганулі і потым барадатая морда. Ну, значыць, зноў мухамораў наеўся!
– Ты чаго гэта там, лясун? – прыкрыкнуў Лізавета Трафімаўна. – А ну, слазь!
Тут галінкі‑тое рассунуліся і з'явілася пачвара – горбатое, кудлатае, ручищи да зямлі, а з воўны вочы чорныя блішчаць! І здалося, лікам іх тры! На галаве ж ці то рогі, то вушы і рыла кабанье. Увогуле, не чалавек, не звер нават не малпа, хоць на двух нагах стаіць.
І сапраўды лясун!
Аднак бабка Сава цвёрда ведала, што лесавікоў не бывае, не забоялась, узяла кульбу наперавес і – як у штыкавую атаку на фашыста:
– Пайшоў отседова! Гэць, гэць!
Пачварная ж гэтая пачвара лапы да яе цягне, быццам хоча схапіць, і скалится яшчэ! Тады бабулька ў яе пустым лукошком метнула – дакладна ў морду:
– На табе!
І сама наўцёкі без аглядкі. Мабыць, вярсты дзве бегла зарослымі партызанскімі сцежкамі. Потым спахапілася толькі, але пашкадавала больш не кош, а срэбнае колца, у ім прыхаваны: рукі ў Совы ад старасці высахлі, і яно часта спадала з пальца. Дык вось, каб выпадкова не сказаць у лесе, бабка продевала ў яго шнурок і прывязвала унутры кошыкі. Памятнае было колца, дарагое, усё жыццё з ім ні на хвіліну не расставалася, ды вярнуцца ўжо ні сіл, ні адвагі не хапіла. Падумала: добра, заўтра з раніцы прихвачу з сабой казла, для надзейнасці «вальтэр» нямецкі з падполу дастану і схаджу. На што пачвары гэтаму кошык мая? Ідзі, не возьме, ды і колца наўрад ці заўважыць. А грыбы зжарэ, так і добра...
Распавядаць нікому нічога не хацела, ды тут у поскотины, на краі зарослага травой пашы, як на злосць, ёй дзед Кураў сустрэўся, Сцяпан Макарыч – былы муж, з якім разышлася Лізавета Трафімаўна гадоў дзесяць таму. Павінна быць, убачыў Саву яшчэ на ўскрайку лесу, схаваўся, пачакаў, а потым як выскачыць з травы:
– Хэндэ хох! Аусвайс! Шнэль, шнэль!
Ён яшчэ з маладосці такі гарэзны быў, пры выпадку наравіў страху напусціць, пажартаваць, разыграць. Потым быццам бы адумаўся, пасталеў, але да старасці ізноў, мусіць, стаў на юны ўзрост ўпадаць.
Лізавета Трафімаўна не здрыганулася, толькі притулилась да жэрдках агароджы, каб отпыхаться. У іншы‑то раз і дасталося б дзеду, але ўспаміны, якія прыйшлі каля разбуранай зямлянкі, нечаканым чынам стушевали ранейшыя крыўды.
Сцяпан Макарыч ніколі асаблівай ўважлівасцю да сваёй пастарэлай жонцы не адрозніваўся і тут не адразу заўважыў, што яна запалилась, аддыхацца не можа, бледная і прыбегла з лесу без лукошка. А заўважыўшы, паблажліва спытаў:
– Хто гнаў‑то гэтак? Ці напалохалася чаго?
– Табе‑то якая клопат? – па‑совиному напыжилась Лізавета Трафімаўна, аднак ёй задзірацца ў той час не хацелася.
– Асобы няма, трасешся...
А ў бабкі і на самай справе раптам ногі падкасіліся, і яна бачком спаўзла на траву.
– Ох, ліха мне, Курэй, – толькі і прастагнала міжвольна, ды яшчэ партызанскім мянушкай назвала.
– Ды што здарылася‑то? – занепакоіўся Кураў і нават замітусіўся. – Давай, подымайся!
Падхапіў пад пахі, падняў, прысланіў да плота і трымае. Ад яго гэтай участливости, а можа, ад нядаўніх успамінаў Сава і прызналася:
– На другую заставу па грыбы хадзіла.
– Ого, блізкае святло!
– Так сушмень варта, пуста ў лесе. А там па лагу обабки ды серушки трапляюць...
– І што?
– Адпачыць прысела, тут ён і вылез з ельнікаў...
– Хто – ён?
– На казла падобны! І гарлапаніць так жа, быццам просіць чаго. Баба, дай, кажа. Чаго дай?
– Ага, а цябе быццам даць няма чаго? – І ўхмыльнуўся, стары распуснік.
– У вас, жовта‑блакитников, адно на розуме! Павінна, лясун быў!
– Чаго брэшаш‑то?
– Не ведаю, як і назваць... Можа, малпа, ды бо рыла, як у вепрука, і быццам рогі на верхавіне. Стаіць на нагах, гарбаты, кудлаты, і рыкае... Ледзь толькі не схапіў.
– Поблазнилось, ідзі‑ка, – асцярожна не паверыў Сцяпан Макарыч.
– Ды вось як цябе бачыла! У елках спачатку хаваўся, думала, казёл. А вылез – страх божы І ощерился! Гэй, ты па‑што мяне лапаешь‑то?
Дзед спахапіўся, адпусціў Лізавету Трафімаўну і агледзеўся, выдаючы тым самым разгубленасць. Ён ведаў сваю былую жонку тыщу гадоў, яшчэ з партызанскіх дзявочых часоў, і ніколі падобных гісторый з ёй не выпалі; наадварот, Саву было цяжка чым‑альбо спалохаць ці ўсхваляваць нават ў гадах старэчых. У іншы раз мроілася, яна зусім бессардэчная і нервы ў яе жалезныя. Нягледзячы на ўзрост і ў сувязі з адсутнасцю ветэрынараў яна да гэтай пары кастрировала ўсіх парасят і бычкоў у раённым сяле Братково – як на расейскай, так і на ўкраінскай яго баках. Прычым, здаецца, рабіла гэта з мсцівым задавальненнем...
– Можа, і не лясун, – раптам засумнявалася Лізавета. – А гэты... Як яго? Ісьці, ці што...
– Каго – яці?
– Табе б толькі яці! Стварэньне так называецца, гімалайскі. Па тэлевізары паказвалі.
– Не ісьці, а еці! – з веданнем справы паправіў Кураў. – Па –нашаму, снежны чалавек. Ды брешешь ты, Сава... Адкуль яму ўзяцца? Сослепу, ідзі, здалося. Ён у гарах жыве.
Яна крыўдзілася імгненна і ад крыўды станавілася дзёрзкай і задиристой:
– А вось схадзі на другую заставу і глянь! Пагляджу, як ты ад яго драпаць будзеш!
– Была патрэба, ногі біць...
Курову не хацелася злаваць старую. Ён занадта добра ведаў сварлівы нораў былой жонкі і стараўся пазбягаць усялякіх сварак, паколькі Лізавета Трафімаўна адразу ж пачынала атручваць яму жыццё дробнай помстай. Калі яны разышліся, то падзялілі агарод, маёмасць, хату і нават печ. Паколькі ж печ была адзінай, то дзеду дасталася топка і ляжанка, а бабцы толькі адна яе цеплая сценка і труба з засаўкай. Гэта яе цалкам задавальняла, бо тапіць‑то сваімі дровамі даводзілася Сцяпану Макарычу і тым самым абаграваць палову Совы. Ён ужо старымі фуфайками і коўдрамі перагародку ашаляваў, каб цяпло ў сябе затрымаць, а яно ўсё роўна да бабкі сыходзіць. Яна там, чуваць, босая па падлозе пляскае, а дзед у валёнках сядзіць нават летам. Мала таго, варта пасварыцца – так Сава дачакаецца, калі дзед затопіць печ, і закрые трубу. У такіх выпадках дым запаўняў усё яго жыллё, вымушаў бегчы на вуліцу і потым шукаць кампраміс з былой жонкай – чад да яе дзіўным чынам не пранікаў! Летам можна было б і не баяцца падобнага шкодніцтва, аднак разам кухня з газавай плітой пры раздзеле адышла бабцы, і Ку‑рову даводзілася гатаваць ежу ў печы круглы год.
– Тады не кажы, што брахня! – Сава усё больш дапамогу. – Быццам я хлушу яму! Быццам сослепу! Відушчы вышукаўся! Сам бы ўбачыў, так у штаны наваліў бы, Курэй ты щипаный!
Гэта ўжо было занадта, але дзед і не такое цярпеў ад яе ў мінулым.
– Можа, звер цябе спалохаў? – выказаў здагадку ён. – Дзікоў‑то вунь колькі развялося, і мядзведзі па другой заставе пешшу ходзяць...
– Сам ты мядзведзь! Што я, не отличу дзікага звера ад гэтай пачвары? У ёй бо не лапы, а рукі былі. І бородища – ва! Можа, нават іншапланецянін. Перадаюць вунь, гуминоиды гэтыя на Зямлю даўно прыляцелі. Карабель у іх зламаўся. Можа, пасяліліся на заставе і жывуць? Там жа сягоння ўсякая бро‑дяжня жыве...
– Валацугу ты і бачыла!
– Вось чаго ты прычапіўся да жанчыны? Не верыць, а?! Ты мне ўсё жыццё не верыў, таму і пад адхон пусціў яе, бандэра недабітая!
– Ды будзе табе, Лізавета, – прабурчаў дзед цалкам лагодна. – Ну, паглядзела на лесуна, і хрэн з ім. Жывая засталася, і добра.
– Не на лесуна, а на снежнага чалавека! А то на гумино‑
іда...
– Няхай і на снежнага...
Старая ўжо отдышалась, узяла сябе ў рукі і, як бывала ў такіх выпадках, ад абурэння ажно прысела, як котка, вушы прыціснула і засіпела:
– Ох, і хітры ж ты, аранжавая чума! Быццам пагаджаешся, а сам сабе на розуме! Ух, парода ваша хохляцкая! І наогул, ты што тут робіш? На тэрыторыі чужой дзяржавы? Як сягоння тваё прозвішча? Курвенко?
– Пры чым тут прозвішча? – Цяпер ужо дзед раззлаваўся. – Што ты на самай‑то справе? Я да цябе па‑добраму ішоў, ўзрадаваць хацеў!
– Ну‑ка гэць у сваю самостийную Украіну! Няма чаго тут выглядаць ды вынюхваць, натаўскі прыхвасцень!
Дзед толькі махнуў рукой і пайшоў да мытні, бо ведаў: калі Сава новую яго прозвішча ўспомніла, значыць, яе панесла і толку не дабіцца.
Ён і на самай справе ўсё жыццё быў Кураў і лічыў сябе рускім, а тут, калі райцэнтр падзялілі дэмаркацыйнай лініяй, і ён разам са сваёй паловай хаты апынуўся ў Украіне, па рашэнні раённай Рады ўсіх перапісалі на хохляц‑кі манер і выправілі адпаведны пашпарт. Дзялілі‑то спехам, як прыйдзецца, і атрымалася, што ўсе маскалі апынуліся ва Украіне, а хахлы у Расеі – так ужо з даўніх часоў было заселена Братково. Хто б думаў, што калі‑небудзь раздзяруць сяло на дзве дзяржавы?
Сцяпан Макарыч дакумента не прыняў з прынцыпу, так спачатку пенсію перасталі прыносіць, а потым падманам стары забралі і новы ўсунулі. З‑за таго і расейскага грамадзянства не далі, хоць ён у газету напісаў, што не хоча далучацца да Украіне. Да Вярхоўных судоў абедзвюх дзяржаў дайшоў, каб аднавіць справядлівасць, сотню розных даведак сабраў, жывых сведак адшукаў, тры агульных сшыткі на лісты перавёў – не дапамагло. І тады ветэран партызанскага руху абвясціў сваю хату з дваром асобнай дзяржавай, накапаў хадоў з свайго падполу, каб змагацца з эканамічнай блакадай і адчуваць сябе вольным, пасля чаго адмовіўся падпарадкоўвацца якім‑альбо законах і ўладам. Хацеў яшчэ свае грошы надрукаваць, паштовыя маркі і намаляваць герб, прадаваць усё гэта і жыць, як Папа Рымскі, але потым злёгку поостыл. Хроснік яго, Мыкола Ваўкоў, чалавек палітычна пісьменны, таемна параіў назваць дзяржава памерам у полхаты – Кіеўская Русь. Ён быў майстар прыдумляць ўсякія камбінацыі. Каб нікому крыўдна не было, маўляў, заўсёды будзе палітычнае апраўданьне. Калі дзяржава Ізраіль, якога не існавала тысячы гадоў, аднавілі, то чаму б не адрадзіць Кіеўскую Русь, хоць бы не з цэлым народам, а ў асобе аднаго чалавека? Некалькі гадоў Кураў з гэтымі ідэямі насіўся, аднак старажытнае адноўленае дзяржава не прызналі нават у сельпо, дзе адпускалі тавары пад запіс.
Лізавета ж Яна з таго самага дня, як даведалася, што дзед цяпер Курвенко, ды яшчэ пачула плёткі, маўляў, ён па сваёй волі стаў так называцца, ва ўсякім спрэчцы выкарыстоўвала гэта як самы важкі аргумент – каб пакрыўдзіць да глыбіні душы.
Нават казла свайго Сцяпанам назвала...
А дзед быў маскаль прыроджаны, паколькі нарадзіўся і вырас у Маскоўскай вобласці і зімой сорак першага, пасля кароткатэрміновых дыверсійных курсаў, быў закінуты на парашуце ў бранскія партызанскія лясы – нямецкія эшалоны пад адхон пускаць. Яго тады ніхто ў атрадзе ні прозвішча, ні імя не клікаў, з канспіратыўнай неабходнасці хадзіў ён пад мянушкай Курэй, то есць певень. Гэтак жа клікала яго і будучая, а цяпер ужо былая жонка, якая яшчэ зусім дзяўчынкай у атрадзе таварыша Ковпака мыла бялізну, кулямётныя стужкі патронамі набивала і насіла, як і да гэтага часу, прозвішча З‑вянкі...
Кураў і сам чуў, што да старасці крыўдлівы стаў і, мусіць, ад Совы заразіўся жаданнем дробнай помсты, бо адышоў ад поскотины, павярнуўся і крыкнуў:
– Ты б, дурніца‑баба, перш спытала, навошта я да цябе ў сумежную дзяржаву хадзіў!
Лізавета Трафімаўна насцярожылася, але з гонару не перапытала. І тады дзед з задавальненнем подразнил яе:
– Ад Юрка ліст прыйшоў! Аднаму мне адрасавана! Бабка Сава ў той гадзіну ж тузанулася было следам і нават рукой махнула, але Сцяпан Макарыч толькі прыбавіў хуткасць.
Юрко быў іх хоць і не адзіны, але самы дарагі, выхаваны ледзь ці не з пялёнак, любімы ўнук...
***
Дзед Кураў асабліва‑то не распаўсюджваўся аб тым, што яму Сава распавяла, – каб плётак не разносіць, паколькі сам усё‑такі не паверыў ні ў лесуна, ні ў снежнага чалавека. Хроснікам свойму, Мыколе Волкаву, толькі і распавёў у той жа дзень. Ды і то жартаўліва, маўляў, хросная яго сёння па грыбы пайшла, і яе ў лесе які‑тое чалавекападобны звер, накшталт гарылы, ледзь лапамі не схапіў. Так яна кінула кошык і бягом прыбегла з другой заставы – а гэта табе не блізкі свет, – вунь, маўляў, яшчэ колькі здароўя ў бабкі!
Мікалай Сямёнавіч быў адукаваным, з маладосці ў начальнікаў хадзіў, нават адзін час, пад закат савецкай улады, старшынёй Браткоўскага райвыканкама працаваў. Але з жонкамі маладому предрику не шанцавала: першую ў яго пасадзілі за растрату, з‑за чаго і сам ён пацярпеў; другая сышла, заняўшыся бензінавым бізнесам, і цяпер Ваўкоў жыў грамадзянскім шлюбам з трэцяй – ўладнай і наравістай Тамарай Кажадуб, судовым прыставам москальского раённага суда. Яна праз брата свайго, пана Кушнера, і задаволіла
Волкава на хлебнае месца – начальнікам ўкраінскага мытнага пункта. А начальнікам расейскага быў Шурка Па‑вченко, як дзве кроплі вады падобны на Мыколу, таму часам іх блыталі і пагаворвалі, што яны ад аднаго бацькі, толькі ад якога, вырашыць не маглі.
Волкаў‑той спачатку на ўсё гэта справа купіўся, але калі спазнаў жыцця з Тамарай і мытнай працы, стаў аднолькава таміцца як ад сужыцця, так і ад сваёй службы, куды яго вызначылі ледзь ці не гвалтоўна. У апошні час ён скардзіўся, што імкліва тупеет, губляе былой інтэлект, рухомасць розуму і гаворкі, таму што прымушаюць вучыць ўкраінскую мову. Маўляў, у галаве адбываецца мешаніна, бязладдзе і нават хвароба развіваецца рэдкая і заразная – раздваенне свядомасці. Гэта калі адзін і той жа чалавек здаецца занадта разумным, то ну проста дурань‑дурнем. Магчыма, ад гэтага захворвання у Мыколы з'явіліся дзве таемныя мары, якія выключалі адзін аднаго. Першая – пазбавіцца якім‑то чынам ад Тамары, а другая – вярнуцца ў раённую ўладу, галавой адміністрацыі або, на худы выпадак, старшынёй раённай рады. Але другая мара была як раз і няздзейсная без афіцыйнай жаніцьбы на сужыцельцы. І потым, запісаны украінцам, Мыкола Ваўкоў толкам не ведаў дзяржаўнай мовы, а без гэтага заняць такую высокую пасаду яму таксама не свяціла. Казаў ён на суржыку, дзікай сумесі москальского, хохляцкого і бульбашского, як і ўсе астатнія, за рэдкім выключэннем, жыхары Браткоўскага раёна. А патрабавалася валодаць сапраўднай украінскай мовой, каб і іншым прыклад паказваць, паколькі Сільвестр Маркавіч, то ёсць пан Кушнер, ад якога залежала прызначэнне, цярпець не мог мовы кацапаў. Таму хроснік Сцяпана Макарыча, седзячы на мытні, вось ужо год без малога разважаў, як паступіць, і на ўсялякі выпадак зубрыў гэтую мо‑ву па школьных падручніках.
З охолостившимся дзедам Куровым яны ў нейкі‑той ступені былі таварышамі па няшчасці – што датычыцца жанчын, раздвоенага свядомасці і самога ладу жыцця, і менавіта гэта збліжала іх больш, чым адносіны хроснага сваяцтва. Сыдуцца бывала, вып'юць гарэлкі і давай тлумачыць пра набалелае – глядзіш, і лягчэй становіцца.
Выслухаўшы хроснага, Мыкола выказаў думку, нібыта той не звер крыжовую лавіў, а самы звычайны мутант, прибежавший ў гэтыя краю з чарнобыльскай зоны. Там‑дэ некаторыя сяляне засталіся жыць і нарожали вырадкаў, і вось гэтыя полулюди, полуживотные істоты ўжо выраслі і разышліся: хто на Украіну, хто ў Беларусь ці Расію, і цяпер блукаюць па лясах, народ палохаюць, а больш буракі з палёў крадуць, авечак, цялят, або маладых дзевак ловяць і валакуць у свае бярлогі. І хоць вонкава яны падобныя на чалавека, але абраслі поўсцю, бывае, і па тры вочы ў іх, або, горш таго, рогі на галовах вырастаюць, і нават хвасты. Праўдзіва, чэрці ! Але, кажуць, хутка старэюць, жывуць нядоўга – да дваццаці гадоў усе паміраюць. Маўляў, яшчэ ў мінулым годзе Шурка Па‑вченко, расейскі мытнік, ад гультайства які захапляецца ўсялякай чертовщиной, на той жа другой заставе назіраў чалавекападобныя істота, якое жыве ўтойліва, амаль не пакідае слядоў і, хутчэй за ўсё, жыве ў ацалелым бункеры. Зімой босы і голы ходзіць, так воўны толькі на падэшвах няма, як у мядзведзя. У іх, маўляў, адбываецца google + ‑нение генаў, таму і называюць іх мутантамі. І гэты ж Шурка прыдумаў легенду, быццам гэта не хто іншы, як чорны партызан, – па аналогіі з чорным альпіністам: калі‑тое кінуты ў бядзе сваімі таварышамі, ён, стаўшы несмяротным, ходзіць цяпер партызанскімі сцежкамі і шукае іх, каб адпомсціць. Поўнае хлусня, вядома, бо Кураў лепш за ўсіх ведаў: партызаны нават мёртвых сваіх таварышаў не кідаюць.
А вось бачыць мутанта Вовченко цалкам мог, у гэтым Мы‑кола ўпэўнены. І прама спытаў бы у свайго калегі, але адносіны ў іх былі складаныя, конкурентские і прадузятыя. Карацей, подъедали адзін аднаго дзе і ў чым толькі маглі, так што на шчырасць разлічваць не даводзілася. Горш таго, прынцыповы расейскі мытнік тут жа здаў бы куды трэба, і пачаліся б праблемы. Таму Ваўкоў адразу папярэдзіў хроснага, што балбатаць пра гэта забаронена, маўляў, маецца таемнае міждзяржаўнае пагадненне аб невыдаванні звестак пра мутантаў – каб не адпужваць заходніх інвестараў чарнобыльскай небяспекай. Таму ўсіх відавочцаў адразу ж абвінавачваюць у заведама ілжывай прапагандзе ганьбяць незалежныя дзяржавы выдумак або абвяшчаюць вар'ятамі і змяшчаюць у дурдом. Ты, маўляў, сам помалкивай і крыжовай пакарай, каб язык за зубамі трымала, калі ў псіхушку не хоча на старасці гадоў.
Усе‑такі добра пагаварыць з разумным і дасведчаным чалавекам! Кураў у той жа вечар прыйшоў у сваю палову хаты, аднак папярэджваць Саву ні аб чым не стаў, а захацеў зладзіць ёй выпрабаванне: затапіла печку, паставіў разаграваць вячэру і пачаў чакаць, задаволіць яму суседка газавую атаку або няма. Прайшло пяць, дзесяць хвілін, але цяга не памяншалася, потым і бульба з салам засквірчэлі на патэльні – бабка трубу не зачыняла. Значыць, адказала на паведамленне пра ліст ад унука і помсціць не стане. Сцяпан Макарыч павячэраў пад чарку гарэлкі, канчаткова раздобрел і пастукаў у сцяну.
– Гэй, Сава! – паклікаў. – Ты пра снежнага чалавека‑то не балбачы, а то адправяць у бальніцу.
– Гэта яшчэ чаму? – не адразу спытала яна.
– Дзяржаўная таямніца. За разгалашэнне – тэрмін. Ты не лесуна бачыла, не гуманоіда...
– А каго, па‑твайму?
– Мутанта.
– Якога яшчэ муданта?
– Чарнобыльскага, радыеактыўнага. Вырадак такі, не чалавек і не звер...
– Ну, чула я пра іх, і чаго?
– Нічога. У дурдом пасадзяць, ды і ўсё.
– Можа, у вас, хахлоў, гэта дзяржаўная таямніца, – адрэагавала Лізавета Трафімаўна пасля нядоўгага роздуму. – А ў нас у Расеі сакрэтаў няма. У нас краіна адкрытая, уся нарастапашку.
– І ў вас мутанты пад грыфам.
– Хто сказаў?
– Мыкола Ваўкоў.
Сава свайго хрэсніка лічыла бабнікам і непутевым мужыком, зрэшты, як і яго даўно зніклага бацькі, таму яхідна хіхікнула – перагародка не была тоўстай, у дзве дошкі, і ўсе бабкіны інтанацыі чуліся выразна:
– Знайшоў каму верыць!
Але панасіць яго, як звычайна, не стала – павінна быць, памятала аб лісце ад Юрка...
– Як хочаш, – абыякава адмахнуўся Кураў. – Арыштуюць, тады не раві. Пухнаренков ваш за гэтым асабіста сочыць.